Malbork: krzyżacka twierdza i rezydencja polskich królów

Malbork kojarzy się oczywiście z zamkiem krzyżackim - arcydziełem architektury obronnej i rezydencjonalnej późnego średniowiecza. To największy gotycki zespół zamkowy na świecie o powierzchni ok. 21 hektarów i łącznej kubaturze budynków przekraczającej ćwierć miliona metrów sześciennych. Uważany jest za największą budowlę ceglaną wzniesioną rękami człowieka.

Zespół zamkowy w Malborku obejmuje:
* Zamek Wysoki, czworoboczny, z dziedzińcem otoczonym krużgankiem, kościołem Najświętszej Maryi Panny z kaplicą grobową św. Anny, gdaniskiem, wieżami Kleszą i Wróblą
* Zamek Średni, wzniesiony w miejscu byłego przedzamcza, trójboczny, z rozległym dziedzińcem otwartym ku Zamkowi Wysokiemu (oddzielonym od niego murem i fosą), z kaplicą św. Bartłomieja, Wielką Komturią, Infirmerią, Wielkim Refektarzem, Pałacem Wielkich Mistrzów, Refektarzem Letnim, Refektarzem Zimowym, wieżą Kurzą Nogą
* Zamek Niski (Przedzamcze), z Karwanem, kaplicą św. Wawrzyńca oraz wieloma zabudowaniami gospodarczymi.

Przygotowania do budowy trwały od 1278, kiedy rozpoczęto wycinkę lasu i gromadzenie budulca (cegły, drewno, kamienie na fundamenty). Na budowę malborskiego zamku zużyto około 30-50 mln cegieł. A każda ma swoją historię. Są na nich odciski ludzkich palców i stóp, narzędzi oraz ślady zwierząt. Krzyżacy wykorzystali też granit. Tylko w murach fundamentowych jest ok. 12-13 tys. ton tej skały.

Najwcześniej zbudowano skrzydło północne, gdzie umieszczono najważniejsze pomieszczenia: kaplicę, kapitularz oraz dormitoria (sypialnie), następnie wzniesiono skrzydło zachodnie, które mieściło komnatę komtura oraz refektarz. Część południową i wschodnią zamykały zabudowania drewniane mieszczące magazyny, warsztaty i stajnie. Kolejnym ważnym elementem zamku była wysunięta na południowy zachód poza obszar bryły zamkowej wieża obronna, połączona z zamkiem, zwana gdaniskiem. Spełniać miała rolę wieży sanitarnej oraz ostatecznego punktu obrony. Była też punktem obserwacyjnym w kierunku tworzącego się równolegle miasta Malborka. W tym pierwszym okresie był to zamek komturski. Składał się z zamku głównego (później nazwanego Zamkiem Wysokim) i przedzamcza od strony północnej (obecnie Zamek Średni).

W 1309 podjęto decyzję o przeniesieniu siedziby wielkiego mistrza zakonu z Wenecji do Malborka, który tym samym stał się stolicą Państwa Zakonnego. Jak wiadomo, Krzyżacy wybudowali też liczne warownie w wielu miejscach obecnego województwa pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Utworzone przez nich państwo - Prusy Zakonne, założone około 1226 roku, przez setki lat obejmowały nie tylko ziemie Prusów, ale także Łotwę i Estonię. Potęgę państwa zakonnego nadwątliły jednak liczne wojny z Polską.

Ciekawa jest historia przejęcia zamku w Malborku przez polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka. Było to jeszcze przed tzw. II pokojem toruńskim (1466) - w roku 1457. Król kupił twierdzę za kwotę 190 tysięcy florenów (ok. 660 kg złota) od czeskiego dowódcy najemników Ulryka Czerwonki, który wziął zamek w zastaw za zaległy żołd, z którego wypłatą zalegał zakon. Król Polski triumfalnie wjechał na zamek 7 czerwca 1457 roku. Od tej pory, aż do 1772 roku, była to jedna z rezydencji królów Polski. Z krótką przerwą od 1626 do 1636 roku, kiedy to warownię zajmowali Szwedzi. 13 września 1772 roku zamek zajęli Prusacy. Właśnie rozpoczynał się okres rozbiorów.

Nowi właściciele - Prusacy - w roku 1774 zaczęli przebudowywać Zamek Wysoki na koszary, co doprowadziło do ogromnych zniszczeń. Wyburzono prawie wszystkie gotyckie sklepienia i przebudowano okna. Wielki Refektarz przeznaczono na ujeżdżalnię koni. W Pałacu Wielkich Mistrzów urządzono fabrykę tkanin i mieszkania dla robotników. Dokonano rozbiórki wielu bram i murów na budulec. Szczególnie wielkie straty zamek poniósł w latach 1801-1804 gdy została przeprowadzona przebudowa zamku na wielkie magazyny wojskowe. Później ci sami Prusacy rozpoczęli żmudną rekonstrukcję i odbudowę poszczególnych części zamku.

W latach 30. XX wieku zamek był często wykorzystywany przez Niemców jako tło uroczystości nazistowskich. W zimie 1945 roku podczas walk o miasto z Armią Czerwoną, zamek został zamieniony w punkt oporu, co doprowadziło do wielkich zniszczeń. Zburzone całkowicie zostały wschodnia część zamku wysokiego i średniego, wieża główna oraz kościół zamkowy.

Od 7 sierpnia 1945 zamek w Malborku był zarządzany przez Wojsko Polskie, utworzono tam Oddział Muzeum Wojska Polskiego. W 1951 roku zamek przekazano lokalnym władzom administracyjnym.
Z uwagi na ogromne zniszczenia wojenne planowano pierwotnie całkowicie wyburzyć to, co zostało z malborskiej twierdzy. Na szczęście ktoś rozsądny nie dopuścił do tego. Wkrótce powołano Społeczny Komitet Odbudowy Zamku. Rozpoczęła się trwająca wiele lat odbudowa, podczas której starano się przywrócić mu kształt z okresu średniowiecza, usuwając błędne rekonstrukcje dokonane przez niemieckich konserwatorów sztuki.

Od 1961 roku jest siedzibą Muzeum Zamkowego. W 1997 roku zamek krzyżacki w Malborku został zapisany na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Od kilku lat organizowane są inscenizacje zdobywania zamku malborskiego przez wojska polsko-litewskie po bitwie pod Grunwaldem (jak wiemy z historii, zamek nie został wówczas zdobyty). W okresie od maja do września odbywają się tu też od wielu lat spektakle typu światło i dźwięk. Zamek w Malborku w 2007 r. w plebiscycie Rzeczpospolitej został uznany za jeden siedmiu cudów Polski (pozostałe to: Kopalnia Soli Wieliczka, Stare Miasto i nadwiślańska panorama Torunia, Zamek Królewski i Katedra na Wawelu w Krakowie, Kanał Elbląski, Zamość - renesansowe miasto idealne, Rynek Główny i zespół staromiejski w Krakowie).
opr. ab