Ełk: historia rzeką pisana

Rzeki w średniowieczu pełniły rolę naturalnych szlaków handlowych, były też osiami osadnictwa. Podobnie rzecz się miała z rzeką Ełk – był to i szlak komunikacyjny, i oś osadnictwa bałtyjskiego plemienia Jaćwingów.
Z jeziora Litygajno wypływa rzeka Łaźna Struga. Jest to rzeka nieuregulowana, ze spadkiem 0,9 m na kilometr. Płynąc obrzeżem Puszczy Boreckiej, wpada do jez. Łaśmiady, a wypływając z niego zmienia nazwę na Ełk. Zarówno Łaźna Struga jak i rzeka Ełk stanowią ciekawą trasę kajakową.

Nadrzeczne osady Jaćwingów

Rzeka Ełk oraz niedaleka Lega były osiami osadnictwa Jaćwingów. Jaćwingowie, Jaćwież (łac. Sudowite, Sudovia) to plemię bałtyckie i związek polityczny we wczesnym średniowieczu. Terytorium Jaćwingów zajmowało w ogólnym zarysie w XII-XIII wieku obszar między Biebrzą na południu, Niemnem na wschodzie, Niemnem lub Szeszupą na północy oraz obszarami między jeziorami Mamry i Śniardwy a rzeką Ełk na zachodzie. Osadnictwo skupiało się we wsiach, niekiedy znacznych i otoczonych palisadą. Istniały również grody (odkryto około pięćdziesięciu grodzisk, między innymi Raj koło Rajgrodu).
Społeczeństwo jaćwieskie było niejednolite. Wyższą warstwę stanowili nobilowie, poniżej stał lud i niewolni pochodzenia jenieckiego. Podstawę utrzymania stanowiło łowiectwo, hodowla i uprawa roli. Uprawiano rzemiosła (hutnictwo, kowalstwo, tkactwo), handlowano z sąsiadami, zwłaszcza z Litwą i Rusią.
W XII-XIII wieku organizację terytorialno-polityczną stanowiły włości (znamy ich 13 lub 14) z instytucją wiecu. Ełk powstał na pograniczu średniowiecznych włości jaćwieskich Kymenow i Krasima. Wspomina o nich kronikarz krzyżacki Piotr z Dusburga. W sytuacjach zagrożenia związki między włościami umacniały się. Naczelnicy włości rekrutujący się spośród nobilów dążyli do przejęcia władzy polityczno-militarnej. W połowie XIII wieku sięgnął po nią Komat, a tuż przed podbojem krzyżackim Skomand.

Polskie i ruskie podboje

Jaćwież już od X wieku budziła zainteresowanie sąsiadów – Polski i Rusi. W 983 roku wyprawił się na nią książę ruski Włodzimierz Wielki, w 1009 roku Bolesław Chrobry skierował tu misję Brunona z Kwerfurtu (przy tej okazji po raz pierwszy w źródłach pojawia się nazwa Litwa). Na Jaćwież wyprawił się również w 1193 roku Kazimierz Sprawiedliwy. W połowie XIII wieku tereny zamieszkałe przez Jaćwingów chcieli sobie podporządkować książęta ruscy - Daniel i Wasylko Romanowicze oraz sprzymierzeni z nimi książęta mazowieccy Bolesław i Siemowit. W trakcie jednej z wypraw książęta ruscy dotarli aż nad rzekę Ełk.
Kronika Halicko - Wołyńska pod datą 1247 wymienia nazwę rzeki w brzmieniu Łyk. Jest to najstarsza wzmianka źródłowa dotycząca pośrednio Ełku. Od tej rzeki późniejsza osada przyjęła swoją nazwę. Wywodzi się ona prawdopodobnie od jaćwieskiego słowa oznaczającego białą lilię wodną.

Czas Krzyżaków

Ełk nigdy nie rozwijał się w izolacji. Rzeka była częścią szlaku handlowego łączącego ziemie Jaćwingów z ziemiami ruskimi. Szlak rzeczny wiódł z Brześcia Bugiem, Narwią, Biebrzą i rzeką Ełk. Szlaki drożne prowadziły z Drohiczyna na północ. Zima była tą porą, która była dla kupieckich karawan, ale nierzadko również dla działań zbrojnych, najdogodniejsza. Jaćwingowie nie zamykali się w swoich granicach, handlowali z sąsiadami.
Podbój Jaćwieży rozpoczął się w roku 1277 i trwał sześć lat. Legendarnym wodzem Jaćwingów był Skomand. Dowodził on włością Krasima położoną wokół jeziora Skomętno. Tam też prawdopodobnie znajdował się jego gród (obecnie istnieje wieś Skomętno). Skomand uciekł na Ruś, później jednak powrócił i poddał się władzy Krzyżaków.
Liczący przed podbojem krzyżackim około pięćdziesięciu tysięcy mieszkańców kraj, został wyludniony i zniszczony. W leśnych ostępach pozostali jacyś mieszkańcy, ale było ich tak mało, że krzyżackie dokumenty mówią o Sudowii jako o ziemi zupełnie wyludnionej. Opuszczone przez ludzi pola porósł las. Od Polski i Litwy Zakon odgrodził się bezludną, trudną do przebycia ziemią. Jej kolonizacja stała się możliwa dopiero po uspokojeniu się sytuacji na granicy. Stało się to w roku 1422, w momencie zawarcia pokoju melneńskiego ostatecznie kończącego zmagania litewsko-krzyżackie. Na dawnych ziemiach jaćwieskich rozwinęło się osadnictwo polskie, litewskie i ruskie.