Układ urbanistyczny Iławy to też zabytek

Od razu musimy coś wyjaśnić. Pytanie w sondzie było sprecyzowane: Ile jest w Iławie zabytków objętych prawną ochroną konserwatora i wpisanych do rejestru? Pytaliśmy zatem tylko o te zabytki będące w rejestrze, tymczasem niektórzy internauci zarzucili nam, że zabytków w Iławie jest więcej.
Wiemy, o czym mówili (pisali): o obiektach zabytkowych niewpisanych do rejestru zabytków województwa warmińsko-mazurskiego, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, jak np. budynek poczty przy ul. Kościuszki, budynki mieszkalne przy ul. Grunwaldzkiej, Jagiełły, na Gajerku, hotel Kormoran, budynek stróżówki przy poczcie, na Jagiellończyka 2 itd.

Na ich prezentację na łamach Gazety Iławskiej i portalu ilawa.wm.pl jeszcze przyjdzie czas. Teraz przedstawimy te obiekty, które są w rejestrze zabytków. Jako pierwszy zostanie jednak zaprezentowany nie budynek, a plan: układ urbanistyczny, bez którego żadne porządne miasto nie może rozpocząć swojego istnienia.

Opis i zdjęcia zabytków, które będziemy prezentowali, pochodzą z dokumentu "Aktualizacja raportu: Gminna ewidencja zabytków Gminy Miejskiej Iława" stworzonego w 2013 roku.

WYŚLIJ IŁAWĘ!
Przy okazji namawiamy naszych internautów do wysyłania na nasz adres e-mailowy (ilawa@gazetaolsztynska.pl) zdjęć, map i pocztówek przedstawiających starą Iławę – zarówno tę przedwojenną jak i powojenną. Będziemy je publikować w fotogaleriach przy okazji prezentowania zabytków.

Zaczynamy – pierwszym zabytkiem, który przedstawimy, jest układ urbanistyczny Iławy.

UKŁAD URBANISTYCZNY IŁAWY

Miasto założył komtur krzyżacki Sieghard von Schwarzburg w 1305 roku. Wybrał miejsce gdzie krzyżowały się dwa szlaki komunikacyjne, biegnące z dwóch przeciwległych krańców państwa w głąb Prus i w kierunku Lubawy. O wyborze miejsca dla lokacji miasta przesadziły względy strategiczne. Miasto powstało na krańcu wód Jezioraka, gdzie półwysep był odcięty od lądu przez strumień Iławka, będący dopływem Drwęcy. Wysokość względna półwyspu wynosi 117 metrów n.p.m. Opada on stromym zboczem ku jezioru i dostępny jest tylko od wschodu. Miasto otrzymało obszar pod zabudowę i swoje własne fortyfikacje równe zaledwie ćwierci łana, czyli nieco ponad cztery hektary.

Miasto położone było na półwyspie, a dodatkowo z trzech stron otaczały je fosy. Fosa od strony południowo-wschodniej miała szczególne walory obronne - większa niż inne szerokości, większa głębokość. Mury miejskie z bramami i basztami zbudowano w XIV wieku. Miasto lokacyjne rozplanowano harmonijnie i regularnie. Główne ulice przelotowe prowadziły na wschód i na zachód poprzez niemal kwadratowy rynek (60 x 65 m). Na środku rynku znajdował się ratusz, zbudowany w 1317 roku, obok którego znajdowała się studnia miejska. Niedaleko usytuowano budynek wagi oraz kramy. W środkowej części wschodniego odcinka murów była umiejscowiona Brama Lubawska, zwana też Polską.

W przedłużeniu południowej osi rynku, w murze zachodnim, umiejscowiona była Brama Prabucka - największa, licząca 15 stóp szerokości i 18 stóp długości, z nadbudówką pełniącą później funkcje aresztu miejskiego z przystawioną od strony miasta wartownią.
Na odcinku północno-wschodnim istniała trzecia brama, zwana Bramą Wodną. Szachownica ulic, złożona z ulic wybiegających pod kątem prostym z każdego rogu rynku, podzieliła zabudowę miejską na osiem bloków. Dwa bloki, północny i południowy, przecięte były dodatkowo tzw. ulicami tylnymi o charakterze gospodarczym. Wzdłuż murów miejskich, wokół miasta, biegła ulica okólna. W 1540 roku miasto liczyło w obrębie murów 70 domów, 4 domy budnicze i 7 przymurnych. Ważną rolę odgrywał drewniany most nad Jeziorkiem, zwany „Długim”, wspomniany w zapiskach z 1520 roku. Drugi most znajdował się na Iławce i nazywany był „Krótkim”.

Na południe od Bramy Lubawskiej w stronę kościoła znajdował się dwór urzędników krzyżackich. Pełnił on funkcję siedziby urzędników. Był murowany i najprawdopodobniej zbudowany na kształt czworoboku, podczas gdy domy w mieście były drewniane z dachami krytymi słomą. Młyny usytuowane zostały poza miastem, jeden w pobliżu Iławki, a drugi przy Dziarnówku. W 1706 roku Iława spłonęła całkowicie, z wyjątkiem kościoła i trzech domów. Miasto zachowało średniowieczny układ przestrzenny. Do 1753 roku w zabudowie miasta nie nastąpiły znaczne zmiany.

W 1778 roku w mieście zabrakło wolnych parcel. Zasypano wiec fosę od wschodu i zamieniono ją na ogrody warzywne. Rozbiórce murów obronnych przeszkadzały jednak przystawione do nich od wewnątrz domy budnicze. Dlatego miasto wychodziło poza mury obronne wzdłuż tradycyjnych traktów, biegnących na zewnątrz dwiema bramami.

Za Bramą Prabucką, wzdłuż fosy miejskiej, powstało osiedle rybackie, które w 1753 roku składało się z około dziesięciu chałup. W 1797 roku rozebrano Bramę Prabucką, której remont uznano za niecelowy. Po zasypaniu fosy, wzrosła atrakcyjność parcel rybackich oraz przymurnych parcel budniczych. Były one wykupywane stopniowo przez bardziej majętnych inwestorów, co skutkowało wybudowaniem przez miasto ulicy, która biegła łukiem wśród parcel, śladem zasypanej fosy. Dzisiejsza ulica Konstytucji 3 Maja nosi w sobie czytelną tradycję tej właśnie ulicy.

Wraz z uruchomieniem linii kolejowej w 1872 roku na odcinku Toruń – Ostróda, potem Iława – Malbork (1876), Iława – Działdowo (1877) i Iława - Nowe Miasto (1892), miasto zaczęło wychodzić poza średniowieczne mury w kierunku dworca kolejowego. Ulica Dworcowa (dzisiejsza Królowej Jadwigi i dalej kardynała Wyszyńskiego) uzyskała najlepszą nawierzchnię i najgęstsze oświetlenie gazowe. Na odcinku od śródmieścia do torów kolejowych parcele były najdroższe. Iławski węzeł kolejowy zaznaczył swe istnienie także w inny, charakterystyczny sposób, doprowadził do budowy karczm, których w 1902 roku było aż 55. Atrakcyjny transport koleją żelazną ożywił stare tartaki, przyciągał inwestorów, np. dla zakładu budowy maszyn, kolejowej odlewni żeliwa, fabryki papy, fabryki mydła czy kamieniczników. Wiązało się to ze skokowym przyrostem ludności, a wraz z tym ze zwiększonym zapotrzebowaniem na mieszkania. W 1880 roku miasteczko liczyło 4.126 mieszkańców, a 20 lat później było ich dwukrotnie więcej.

Do początku XX wieku miasto rozwinęło się głównie w kierunku wschodnim, czyli wzdłuż traktów prowadzących w stronę Lubawy i Ostródy oraz w mniejszym stopniu na północ, poza strumień Iławka (ul. Dąbrowskiego, Barlickiego, Polna). Pociągnęło to za sobą budowę w 1899 roku żelaznego mostu w ciągu ul. Dąbrowskiego. Miasto przeniosło się też na lewy brzeg Małego Jezioraka, rozbudowując się wzdłuż traktów do Prabut i na południe do Biskupca (ul. Sienkiewicza i Biskupska). Zagospodarowano tereny przydworcowe. Wtedy zabrakło miastu terenów otwartych, nadających się pod zabudowę, dlatego w latach 1900-1902 rozpoczęto wyrąb lasów miejskich. Potrzeby te ograniczyły się po przegranej wojnie światowej.

W całym okresie międzywojennym zbudowano w Iławie zaledwie kilkanaście kamienic czynszowych, ale z widocznym rozmachem budowano wspomniane osiedla. Już w 1920 roku zostały opracowane plany perspektywiczne w następującym zakresie: rozwoju ogólnej zabudowy miejskiej, zabudowy strefowej dla różnych form budownictwa, rozwoju gospodarczego oraz komunikacji miejskiej. Do 1945 roku nie zdołano zrealizować osiedla za Krótkim Mostem (na północ od starego centrum), gdzie w dalszym ciągu znajdował się plac targowy dla jarmarków bydlęcych oraz rzeźnia. Nie dokończono budowy osiedla domków w rejonie koszar na zachód od dworca głównego, chociaż tereny te w znacznej mierze zagospodarowano. Zbudowano natomiast duże osiedle domków na południe od dworca Iława-Miasto, wzdłuż ul. Grudziądzkiej i Chełmińskiej. Powstały rozległe osiedla wcześniej nieplanowane. Należy do nich tzw. Osiedle Lubawskie, położone w znacznej odległości od dworca głównego w kierunku wschodnim.

W 1996 roku władze miejskie przygotowały dla niego specjalny plan rewaloryzacyjny ze wskazaniem błędów w zabudowie uzupełnionej po ostatniej wojnie - np. przy ul. Długiej i Wąskiej. Drugim takim osiedlem jest tzw. Wesołówka, rozłożona wzdłuż szosy ostródzkiej.

II wojna światowa zniszczyła miasto w prawie 80%, a jego zabytkowe centrum w 43%. Ubytki mieszkaniowe rekompensowano w latach sześćdziesiątych przez budowę bloków spółdzielczych oraz rozbudowę wspomnianych wcześniej osiedli w rejonie ul. Kwidzyńskiej, Grudziądzkiej, Chełmińskiej i Gdańskiej, u południowych brzegów Małego Jezioraka. Duże osiedle spółdzielcze zlokalizowano jeszcze dalej na południe, w obrębie ul. Wiejskiej i 1 Maja, czyli tzw. Osiedle Podleśne oraz podobne w obrębie ul. 1 Maja, Wiejskiej, Smolki i Andersa, zwane Osiedlem Trzydziestolecia.

Znacznie rozbudowano zapoczątkowane przed wojną osiedle przy szosie ostródzkiej w obrębie ul. Ostródzkiej, Rolnej i Owocowej. Nowe osiedle, tzw. Lipowy Dwór, powstało w miejscu dawnej wsi o tej nazwie, na północ poza Iławką, w przedłużeniu ul. Dąbrowskiego w kierunku na Boreczno.

Niewielkie osiedle domków zlokalizowano pomiędzy dawnym cmentarzem ewangelickim a torami kolejowymi, w pobliżu Jeziora Iławskiego. Tym nowym inwestycjom towarzyszyła widoczna dbałość o rewaloryzacje lub nawet rekonstrukcje starej, cennej substancji, z dawnym ratuszem na czele.

źródło: "Aktualizacja raportu: Gminna ewidencja zabytków Gminy Miejskiej Iława"

Więcej tekstów o historii i zabytkach Iławy i okolic: kliknij tutaj