Iława: gazownia, zajezdnia ZKM, a teraz cerkiew

Dzięki uprzejmości proboszcza parafii św. Jana Apostoła, księdza Jarosława Gościńskiego, mogliśmy zwiedzić wnętrze cerkwi i wykonać zdjęcia. Poniżej prezentujemy konserwatorski opis zabytku pochodzący z dokumentu "Aktualizacja raportu: Gminna ewidencja zabytków Gminy Miejskiej Iława" stworzonego w 2013 roku. Historię gazowni oraz niezwykły proces pozyskiwania gazu z węgla przybliża nam także Dariusz Paczkowski, iławski przewodnik terenowy.
Niestety, nie zdołaliśmy zdobyć historycznych zdjęć tego miejsca. Nie wiemy nawet, czy takie jeszcze istnieją...

[quoteBudynek technologiczny w zespole gazowni miejskiej (obecnie cerkiew greckokatolicka), ul. Szeptyckiego 8 ]

Budynek produkcyjny gazowni został zbudowany w 1899 roku na planie prostokąta. Bryła budynku jest trójczłonowa. Pierwotnie składał się ze składu węgla, piecowni i podpiwniczonej aparatowni. Pierwsza przebudowa gazowni miała miejsce w 1910 roku, powiększono wtedy budynek produkcyjny. Kolejna przebudowa miała miejsce w 1926 roku. Na nowej parceli, obok budynku odsiarczalni, powstała nowa piecownia. Obok stanął murowany komin.
W okresie II wojny światowej na terenie gazowni powstały schrony i strażnice, gdyż w tym okresie zatrudnieni tu byli więźniowie lub jeńcy wojenni. W wyniku działań wycofujących się wojsk niemieckich i działań wojennych, zabudowania gazowni zostały w znacznym stopniu zniszczone, a ich odbudowa trwała do połowy lat 50-tych XX wieku. W 1987 roku budynek gazowni został częściowo przebudowany i zmienił swoją funkcje na garaż i warsztat. Dodatkowo założono strop oraz wykonano szerokie bramy wjazdowe do wnętrza budynku, który pełnił role zajezdni autobusowej do 1992 roku. Obecnie w budynku mieści się greckokatolicka cerkiew.
źródło: "Aktualizacja raportu: Gminna ewidencja zabytków Gminy Miejskiej Iława"[/quote]

Jak w Iławie produkowano gaz

opowiada iławski przewodnik terenowy Dariusz Paczkowski

Koniec wieku XIX był dla naszego miasta okresem niezwykle ważnym. Dzięki położeniu przy szlaku handlowym z Gdańska do Warszawy oraz Grudziądza i Malborka do Iławy zaczęli napływać liczni osadnicy. Znaczący wzrost liczby ludności oraz ożywienie gospodarcze pojawiły się po otwarciu połączenia kolejowego z Toruniem, Ostródą, Malborkiem, Mławą i Brodnicą oraz wybudowaniu dróg bitych do Susza, Zalewa, Lubawy i Ostródy.
Dzięki przekształceniu miasta w ważny węzeł komunikacyjny, Iława zaczęła się nie tylko rozrastać ale i bogacić. W roku 1905 liczyła 10 tyś. mieszkańców. W mieście wybudowano gazownię, wodociągi miejskie i ratusz.

Teraz parę zdań o dziejach iławskiego gazownictwa. Teren pod budowę gazowni wybrano nieprzypadkowo trochę poza główną zabudową miasta, nad rzeką Iławka. Pierwszy, główny budynek powstał w roku 1899, chociaż pierwsze roboty pod sieć gazowniczą rozpoczęto już w 1897r. Nieco później podjęto działania w celu rozbudowy gazowni, na nowej parceli obok budynku odsiarczalni powstała nowa piecownia, a obok stanął komin. Był to rok 1926.

Dlaczego gazownia musiała powstać? Skąd ten gaz w Iławie?

Gaz, który płynie we współczesnej sieci gazowniczej to gaz ziemny, paliwo kopalne pochodzenia organicznego, które zbiera się w skorupie ziemskiej i jest pozyskiwane na skalę przemysłową. Ale nie zawsze tak było.....
Od połowy XIX wieku do lat 80. XX w. w powszechnym zastosowaniu był gaz koksowniczy zwany miejskim. Było to paliwo uzyskiwane poprzez przemysłowe wygrzewanie węgla w temperaturze 900-1100 stopni Celsjusza w specjalnie w tym celu skonstruowanym piecu koksowniczym bez dostępu tlenu. Proces ten zwany suchą destylacją węgla powoduje wydzielanie się wszystkich lotnych składników. Oprócz tego w procesie tym powstaje koks, smoła węglowa oraz woda pogazowa. Surowy gaz miejski zawiera amoniak oraz jego pochodne i siarkowodór. Ten niezwykle skomplikowany proces miał miejsce również w iławskiej gazowni. Po zakończonym procesie podgrzewania oczyszczony gaz magazynowano, a następnie był on stosowany w gospodarstwach domowych i przedsiębiorstwach. Do odbiorców był rozprowadzany siecią gazowniczą. Służył głównie do gotowania w kuchniach, oświetlania ulic oraz jako paliwo w wielu procesach przemysłowych w Iławie. W czasie międzywojnia latarnie uliczne w ilości ponad 100 sztuk oświetlały główne arterie naszego miasta. Po zakończeniu II Wojny Światowej zniszczeniu uległo ponad 50% przewodów gazowych. Nie jest tajemnicą, że większość wyposażenia iławskiej sieci wodociągowej, elektrycznej i gazowniczej została wywieziona bądź zdewastowana przez wojska radzieckie, które wycofały się z Iławy dopiero 15.06.1946r.

Dewastacja i zniszczenia były tak olbrzymie, że dopiero 10 lat później do wszystkich mieszkań w Iławie dotarł gaz. W roku 1987 budynek byłej gazowni został częściowo przebudowany i zmienił swoją funkcję na garaż i warsztaty Zakładu Komunikacji Miejskiej. Dodatkowo założono nowy strop oraz wykonano szerokie bramy wjazdowe do wnętrza budynku, który pełnił rolę zajezdni autobusowej do 1992r. Rok później stosując się do sugestii i postulatów konserwatorskich budynek został przekazany wspólnocie Parafii Bizantyjsko-Ukraińskiej.
Historia parafii to już jednak temat na oddzielny artykuł.
Mateusz Partyga