Lasy Warmii i Mazur: botaniczne bogactwo wzdłuż leśnych dróg

Zdecydowana większość przyrodników i ekologów na ogół widzi złe strony w funkcjonowaniu istniejących i nowo budowanych dróg, przebiegających przez lasy. Powszechna wśród nich jest opinia, że drogi to sztuczne twory, które negatywnie wpływają na środowisko przyrodnicze. Czy tak rzeczywiście jest?

Próbę odpowiedzi na to pytanie podjęli leśnicy w Nadleśnictwie Strzałowo. Wykonali badania na 5 odcinkach dróg o łącznej długości 5444 m. Spisali wszystkie gatunki roślin naczyniowych, występujących w 10-metrowych pasach przylegających bezpośrednio do jezdni i oddalonych od niej o 50 m. Spis dotyczył tylko gatunków zielnych. Wyniki spisu poddano szczegółowej analizie.

Uzyskane wyniki przerosły oczekiwania badających. Okazało się bowiem, że:

1. Łącznie na wszystkich pięciu obiektach badawczych odnotowano 257 gatunków roślin naczyniowych. Liczba wszystkich gatunków rosnących w pasach przylegających bezpośrednio do jezdni na badanych odcinkach dróg była przeciętnie 2,4 razy większa w porównaniu do liczby gatunków rosnących na pasach położonych w głębi lasu, oddalonych od jezdni o 50 m. Wielkość tego wskaźnik dla poszczególnych dróg wahała się od 1,8 do 2,9.

2. W pasach przylegających bezpośrednio do jezdni stwierdzono występowanie trzech typów muraw: kserotermicznych, napiaskowych i bliźniczkowych. Wyżej wymienione zbiorowiska zaliczane są do priorytetowych siedlisk chronionych prawem unijnym w ramach Dyrektywy Siedliskowej. Zbiorowiska te reprezentowane były przez 43 charakterystyczne dla nich gatunki, czyli aż 16,7 % wszystkich spisanych gatunków.

3. W trakcie badań odnotowano również 52 gatunki uznane za rzadkie, czyli objęte ochroną ścisłą lub częściową, zamieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, wymienione w Dyrektywie Siedliskowej oraz rzadkie w skali kraju i regionu warmińsko-mazurskiego. Spośród nich należy wymienić gatunki szczególnie cenne przyrodniczo takie jak: leniec bezpodkwiatkowy, zimoziół północny, tajęża jednostronna, marzanka barwierska, dziurawiec skąpolistny i oman wierzbolistny.

4. Liczba pędów lub kęp gatunków rzadkich, rosnących w pasach przylegających do jezdni, była 8,3-krotnie większa w porównaniu do stwierdzonych w pasach oddalonych od jezdni o 50 m. Natomiast liczba ściśle chronionych gatunków występujących na terenie wszystkich rezerwatów Nadleśnictwa Strzałowo w przeliczeniu na 100 ha była 17-cie razy mniejsza od liczby tych, które rosły na poboczach badanych dróg.

5. Przy analizowanych drogach stwierdzono występowanie 20 gatunków obcego pochodzenie. Stanowią one 7,8 proc. wszystkich odnotowanych gatunków. Z tego nieco więcej niż połowa (11 gatunków) to archeofity, 6 gatunków to kenofity i 3 gatunki o niejasnym statusie. Za archeofity uznaje się te gatunki, które trafiły do Europy po powrocie Kolumba z II wyprawy do Ameryki. Gatunki te w chwili obecnej zadomowiły się w Polsce i w większości nie są ekspansywne oraz nie zagrażają rodzimej florze. Natomiast kenofity to gatunki, które przywędrowały do Europy po 1500 roku. Niektóre z nich wykazują silną ekspansję i określane są jako inwazyjne. W przypadku badanych dróg gatunki takie stwierdzono i były to przymiotno kanadyjskie oraz białe. Warto przy tym podkreślić, że gatunki te zasiedlają tylko te siedliska, gdzie występują odsłonięte fragmenty mineralnej gleby.

6. Analiza wyników spisu wykazała, że liczba i stopień pokrycia dla gatunków obcych wraz z wiekiem drogi malały. Oznacza to, że gatunki rodzime wraz z upływem czasu wypierają obce z poboczy dróg. Przykładowo przy drodze "Pupskiej I", powstałej prawdopodobnie na początku XX wieku, ich udział wynosił tylko 1,6%. Natomiast na drodze Pupskiej II, wybudowanej w 2011 roku, ich udział wynosił 11,0 %, czyli prawie 7-krotnie więcej.

Przytoczone wyżej wnioski pokazują, jak istotnym elementem różnorodności gatunkowej są drogi przebiegające przez kompleksy leśne. Ponadto jeden z elementów infrastruktury drogowej, jakim jest pobocze drogi, okazuje się być bardzo ważnym bankiem organów rozmnażania i rozprzestrzeniania się roślin naczyniowych, w tym również gatunków rzadkich i chronionych. Stosunkowo często są to gatunki bardzo cenne przyrodniczo. Na przykład takie jak dzwonek boloński, podejźrzon księżycowy, zawilec wielkokwiatowy, mieczyk dachówkowaty czy groszek różnolistny uznany w Polsce za wymarły i odnaleziony w 2015 roku na terenie Nadleśnictwa Strzałowo.

Trzeba przy tym podkreślić, że większa ilość roślin naczyniowych rosnących przy drogach powoduje zwiększenie liczby gatunków zwierząt, w tym na przykład owadów. W konsekwencji poprawia się baza pokarmowa dla płazów, gadów, ptaków i ssaków owadożernych. Więcej roślin oznacza też zwiększenie ilości nasion, którymi odżywiają się miedzy innymi gryzonie. W efekcie tego rodzaju powiązań, zwiększa się baza pokarmowa dla drapieżników. Te, oprócz tego, że mają więcej pokarmu, chętnie również korzystają z dróg w czasie swoich wędrówek. W szczególności drogi leśne to ulubione miejsca przebywania dużych drapieżników jakimi są wilk i ryś. Drapieżniki te wykorzystują w/w drogi do "znakowania" swoich rewirów oraz przemieszczania się na większe dystanse.
W społeczeństwie ciągle funkcjonuje przekonanie, że przyroda, w tym różnorodność gatunkowa, najlepiej zachowana jest w rezerwatach oraz parkach narodowych. Tymczasem okazuje się, że to właśnie wzdłuż niechcianych przez przyrodników i ekologów dróg leśnych różnorodność gatunkowa (w przypadku roślin naczyniowych) jest zdecydowanie większa niż w głębi lasu, a liczba gatunków objętych ścisłą ochroną w przeliczeniu na 100 ha na poboczach dróg jest zdecydowanie większa niż w rezerwatach.
Andrzej Ryś
Nadleśnictwo Strzałowo
Artykuł pozyskaliśmy dzięki współpracy z Regionalną Dyrekcją Lasów Państwowych w Olsztynie

Na mapie oznaczyliśmy siedzibę Nadleśnictwa Strzałowo.