Lamkowo: wieś starsza niż Olsztyn

Pierwszym znanym obiektem w dzisiejszym Lamkowie (pruski Brunsdorf) była karczma. Ciekawe, kto z niej korzystał, skoro sama wieś powstała dopiero 30 lat później. Ale to już było zmartwienie karczmarza, niejakiego Heneko Wegnera.
Lokacji Lamkowa dokonał 13 kwietnia 1363 roku biskup Jan Stryprock. Wkrótce potem wybudowano drewniany kościół parafialny. We wsi był już - jak wiemy - karczmarz, który był jednocześnie sołtysem. Nie wiadomo, nad kim szanowny sołtys sprawował władze, bo we wsi nie było jeszcze chłopów.

Krzyżackie ogniem i mieczem

16 marca 1464 roku biskup Paweł Legendorf poddał Warmię pod zwierzchnictwo Polski. Oznaczało to niestety nadejście gorszych czasów. Otoczona przez państwo krzyżackie Warmia i jej mieszkańcy nie mieli lekko. Ot na przykład w czasie kolejnych wojen polsko-krzyżackich mistrz Albrecht, wycofując się w styczniu 1521 roku z Jezioran w kierunku Barczewa, podpalił Lamkowo. W 1533 roku wieś została ponownie spalona. Znów pozostał w niej tylko sołtys bez chłopów. Nie zachował się także kościół. W 1569 roku w opustoszałej wsi Lamkowo biskup warmiński Stanisław Hozjusz nadał siedem włók sołeckich braciom Maciejowi i Franciszkowi Jagiełkom, zlecając sprowadzenia osadników na pozostałe 63 włóki. Z kolei biskup Marcin Kromer w 1574 roku nadał 4 włóki na potrzeby kościoła, ustanowił proboszcza i przyłączył do parafii prócz Lamkowa wsie Ottendorf, Wierzkup, Derc, Kronowo i Parlese. Wzniesiono kolejny drewniany kościół (w 1574 roku), poświęcony czci Najświętszej Maryi Panny i św. Augustyna.
W styczniu 1584 roku biskup warmiński wystawił kolejny przywilej lokacyjny dla Lamkowa. Dokument wymienia proboszcza Łukasza Kaszyńskiego, a także karczmę dzierżawioną przez burmistrza Barczewa. W 1627 roku wieś Lamkowo liczyła 70 włók, było w niej aż trzech sołtysów; Jan Rogala, który posiadał 2 włóki ziemi (ok. 32 ha), Marcin Łykin i Mateusz Wypych oraz gospodarowało 9 chłopów. Chłopi wymienieni w dokumentach to: Mateusz Rager, Mateusz Pszczółka, Mazur, Kroczy, Kopacz. Karczma w Lamkowie była w dalszym ciągu dzierżawiona przez burmistrza i barczewskich rajców.

Kościół po raz trzeci, czwarty i piąty

W roku 1686 po raz trzeci pobudowano kościół. W 1709 roku odnotowano ostrą zimę, a dżuma panującą w regionie ominęła Lamkowo. W 1737 roku biskup Krzysztof Andrzej Jan Szembek będąc w Lamkowie odnotował, że kościół znowu jest zniszczony, należy zatem położyć kamień węgielny i przystąpić do budowy nowej świątyni. 5 lipca 1748 roku barokowy kościół konsekrował biskup Adam Stanisław Grabowski, ten sam, który rozbudował siedzibę biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim. Kościół wzniesiono ku czci św. Mikołaja i św. Augustyna. Niestety, po 80 latach świątynię znów strawił ogień. Spłonęła w 1830 razem z wieżą, w której wisiał dzwon. Zachowały sie niektóre elementy wyposażenia, które można podziwiać do dzisiaj. Uparci parafianie jednak znów przystąpili do pracy i w latach 1830-1831 roku odbudowano świątynię.
We wsi można podziwiać kapliczki przydrożne: z XIX w., późnobarokową z drugiej poł. XVIII w. i neogotycką przy kościele z 1893 roku.

Co zostało po starym kościele:
Ołtarz główny pochodzi z 1790 roku, z obrazami Przemienienia Pańskiego, Boga Ojca w obłokach i z figurami aniołów i św. Augustyny w zwieńczeniu. Prawy ołtarz boczny rokokowy, z obrazami Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła z XIX w. Resztki ambony oraz chór muzyczny z połowy XVIII w. W zakrystii puszka z 1737 roku i monstrancja z 1753 roku. Relief z motywem Piety w barokowej ramie z XVIII w. Wewnątrz kościoła kilka rzeźb barokowych. W przedsionku krucyfiks późnobarokowy i chrzcielnica późnobarokowa. W lewym bocznym ołtarzu obraz św. Mikołaja pędzla Józefa Korzeniewskiego. Zachowały się XVIII-wieczne parametry liturgiczne. W bramie ogrodzenia dwie wnęki, a w nich stały barokowe rzeźby św. Mikołaja i św. Augustyna, jednak zostały skradzione.