Łężany: najpiękniejszy pałac na Warmii i Mazurach

Nie wiadomo, jak było z tym "rysiem" w nazwie, wiadomo natomiast, że wieś założona została w 1359 r. Właściciel Łężan pochodził z rodziny Merkelingerode, która od nazwy wsi przybrała nazwisko von Lossainen. W spolszczeniu nazwisko to przybrało formę Luzjański. W Łężanach ok. 1470 r. urodził się Fabian Luzjański, późniejszy biskup warmiński. Właścicielem Łężan do 1551 r. był Jan Luzjański (brat biskupa Fabiana Luzjańskiego).

Majątek przechodził z rąk do rąk

Na początku XVII w. właścicielami Łężan była rodzina von Ölsenów, po nich rodzina Truchses von Wetzhausen, jeszcze później Stanisławskich. W XVIII w. dziedzicami Łężan była rodzina Gąsiorowskich.
Właścicielem Łężan od ok. 1885 r. był Gustaw Fischer, a później 1910 r. jego syn Reinhold von Fischer-Loßainen (kontradmirał, który uzyskał szlachectwo). W styczniu 1945 r., gdy Armia Czerwona zajęła Łężany właścicielem majątku była wdowa po Reinholdzie (jego druga żona). Sztab Czerwonoarmistów ulokował się w łężańskim pałacu, a majątek był użytkowany przez wojsko. Po 1945 r. w majątku utworzono PGR, który w 1954 r. przejęła Wyższa Szkoła Rolnicza w Olsztynie, przekształcona później w Akademię Rolniczo-Techniczną (obecnie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski). W 1992 roku pałac z majątkiem w Łężanach wydzierżawił poseł SLD Tadeusz Matyjek. Obecnie właścicielem i administratorem Łężan jest Uniwersytet Warmińsko-Mazurski.

Ocalał z wojennej pożogi

Neobarokową budowlę wzniesiono na planie zbliżonym do prostokąta, którego oś biegnie z południowego zachodu na północny wschód. Pałac od strony północno-zachodniej posiada cztery kondygnacje, a od południowo-wschodniej trzy. Reprezentacyjny podjazd do pałacu zdobiony portykiem, znajduje się od strony północno-zachodniej. Na lewo od portyku naroże pałacu zdobione jest wielokątną wieżą, której wnętrza stanowią część pomieszczeń odpowiednich kondygnacji. Przy ścianie północno-wschodniej usytuowana jest oszklona weranda, zdobiona u góry balustradami znajdującego się nad nią tarasu. Wejście kuchenne do pałacu znajduje się od strony południowo-wschodniej, gdzie ściana łączy się z pałacową wieżą, zakończoną czworobocznym dachem kopułowym, zwieńczonym wysoką latarnią. Za wieżą znajduje się czwarte wejście do pałacu przez taras ogrodowy zdobiony pergolami. Mansardowy dach pałacu osłania ze wszystkich stron wielki czworokątny świetlik nad klatką schodową i korytarzem najwyższej kondygnacji. W pałacu zachowały się elementy architektoniczne zdobiące pomieszczenia: sztukaterie na sufitach w pomieszczeniach reprezentacyjnych, marmurowe i ceramiczne kominki, kafelki ceramiczne ze scenami rodzajowymi w łazienkach i kuchni, dębowe boazerie i rzeźbienia balustrad głównej klatki schodowej. Szczególne wrażenie robi sala balowa wysoka na dwie kondygnacje. W połowie wysokości sali znajduje się bogato zdobiona empora, wychodząca z reprezentacyjnej klatki schodowej. Pałac w 1945 r. zajęty został przez Armię Czerwoną. żołnierze jednak z jakichś powodów oszczędxzili główną budowlę, chociaż spalili pałac w pobliskich Leginach, dwór w Woli i letnią rezydencję Fischerów, która znajdowała się w lesie przy zachodnim brzegu Jeziora Legińskiego (na prawo od drogi do Samławek). Był tam drewniany pawilon myśliwski usytuowany tuż obok wielkiego dębu. Dąb rośnie tam nadal.

Uniwersytet gospodarzem

Po wojnie pałac w Łężanach przekazano na potrzeby PGR, w 1954 roku został przejęty jako gospodarstwo doświadczalne przez ówczesną Wyższą Szkołę Rolniczą w Olsztynie. Po roku sam pałac odebrano uczelni i przekazano Funduszowi Wczasów Pracowniczych na ośrodek wypoczynkowy.
Staraniem WSR pałac powrócił w 1958 r. do majątku w Łężanach. Po kapitalnym remoncie w pałacu znajdowały się na dolnym parterze od strony parku: poczta, pracownie i magazyny. Na górnym parterze były kuchnia, wielka sala jadalni, pomieszczenia konferencyjno – seminaryjne (dawny salon, biblioteka, sala balowa), pracownie i przedszkole. Dyrektor RZD mieszkał w antresoli nad kuchnią i przedszkolem. Na pierwszym piętrze pałacu znajdowały się pokoje gościnne i mieszkania: opiekuna studenckich praktyk, kierownika Gospodarstwa Rybackiego i administratora pałacu. Drugie piętro przeznaczone było na pomieszczenia hotelowe – głównie dla studentów, odbywających praktyki. Później przeznaczenie pomieszczeń ulegało zmianom. W czasie, gdy dzierżawcą pałacu był poseł T. Matyjek (1992 - 2000) spotykało się tu Prezydium Sztabu Wyborczego SLD, gościło tu dwóch prezydentów Polski i Litwy.
Obecnie pałac jest pod bezpośrednim zarządem Uniwersytetu w Olsztynie. Pałac udostępniony jest do zwiedzania.

Mauzoleum i cmentarze

Mauzoleum Fischerów wraz z otaczającym je cmentarzem usytuowane jest na północ od pałacu w lesie, na prawo od drogi z Łężan do Legin. Powstało na początku XX w. W mauzoleum jako ostatni pochowany został Reinhold von Fischer. Jego metalowa trumna stanęła obok trumny jego pierwszej żony. W dniu pogrzebu Reinholda w pobliskim jeziorze zatopiony został jego admiralski jacht. Fischer miał tylko dwoje dzieci z pierwszego małżeństwa. Drugiej żonie Fischera udało się w styczniu 1945 r. zbiec w głąb Rzeszy, gdzie za kilka tygodni popełniła samobójstwo (była Żydówką). Córka Fischera zmarła wkrótce po wojnie, a syn po służbie w dyplomacji RFN, zmarł (bezpotomnie) jako emeryt w Szwajcarii. Mauzoleum zostało zdewastowane w 1945 r., a później kaplicę przystosowano na potrzeby kaplicy katolickiej parafii Leginy. Pochówki katolików z Łężan odbywały się zawsze na cmentarzu parafialnym w Leginach. Łężany posiadały jeszcze jeden cmentarz położony wśród pól, na wschód od ośrodka zabudowy w kierunku Widryn, użytkowany przez luteran.

Wokół pałacu

Z zabudowań gospodarczych najokazalej prezentuje się kuźnia. W majątku był też młyn zbożowy (użytkowany jeszcze w czasach RZD) oraz budynek elektrowni wiatrowej (po 1945 pozostał budynek). W interesujący sposób rozwiązano problem zaopatrzenia inwentarza w wodę. Na strumieniu wpływającym przez jez. Mutek do Jez. Legińskiego zamontowano pompę kafarową (pompa uruchamiana siłą przepływu wody), z której woda tłoczona była rurociągiem (ok. 1 km) do zbiornika retencyjnego na poddaszu jednego z budynków inwentarskich. W majątku na dachu budynku inwentarskiego (na wprost budynku administracyjnego) zainstalowany był dworski dzwon, który obwieszczał czas rozpoczęcia i zakończenia pracy.