Frombork: to nie Kanał Kopernika

Nic bardziej mylnego. Kopernik był bez wątpienia geniuszem, ale to wcale nie znaczy, że tylko on miał patent na wszystkie genialne wynalazki. Prawdą jest natomiast, że niewielki, prowincjonalny Frombork zafundował sobie nowoczesny na tamte czasy wodociąg długo przed takimi metropoliami, jak Londyn czy Paryż.

Kanał pełen śmieci

Dziś możemy podziwiać tylko skromne fragmenty zabytkowego kanału o długości niemal pięciu kilometrów, który dostarczał wodę z rzeki Baudy do miasta dla potrzeb szpitala, ludności i młyna. To dzieło techniki powstało zapewne w wieku XIV, choć dokumenty potwierdzające jego istnienie pochodzą z początków następnego stulecia. Tak czy siak powstało na długo przed narodzinami Mikołaja Kopernika. Warto docenić pracę ówczesnych mistrzów, którzy bez dostępnych dzisiaj urządzeń geodezyjnych potrafili kilka kilometrów od miasta ustalić właściwe wysokości, dobrać szerokość obiektu, wybudować jazy i tamy, zbiornik retencyjny, tak by z Baudy popłynęła woda z właściwą szybkością i zasiliła koła wodne zakładów we Fromborku. Niestety, brak szacunku dla zabytków techniki oraz traktowanie kanału jako miejsca do wyrzucania śmieci spowodowało, że odcinek kanału biegnący przez miasto nie istnieje. Zasypany on został w czasie przygotowań do obchodów kopernikowskich. Stało się to na początku lat 70. XX wieku, mimo protestów ze strony miłośników miasta, świadomych wartości obiektu, protestów, które opublikowała ówczesna Gazeta Olsztyńska. Nie wiadomo, czy zachowała się gdzieś dokumentacja fotograficzna tego obiektu oraz resztek urządzeń technicznych, jakie istniały do początku lat 70. w sąsiedztwie wieży wodnej.

Frombork przed Londynem

Na pamiątkę pozostał w mieście tylko odcinek końcowy od wieży wodnej do Zalewu Wiślanego. Wytrwali miłośnicy zabytków techniki mogą jednak zobaczyć, gdzie kanał miał swój początek i zobaczyć spory odcinek jego biegu. Minąwszy most na Baudzie można bowiem spostrzec następny most w odległości kilkuset metrów. To właśnie most nad wspomnianym kanałem. Spacer w lewo i w prawo od mostu pozwoli poznać ten zabytek techniki.
Istnienie kanału spowodowało, że leżący na skraju świata Frombork stał się na pewien czas przodującym w Europie miastem w dziedzinie techniki wodociągowej. W roku 1571 miasto zafundowało sobie nowoczesny wodociąg ciśnieniowy. Stało się to wcześniej niż np. w Londynie, gdzie tego typu instalacja pojawiła się w roku 1582! Przed Fromborkiem w Europie był tylko niemiecki Augsburg, gdzie nowoczesny wodociąg ciśnieniowy zbudowano w roku 1548.
Twórcą urządzenia był Walenty Hendell, rurmistrz z Wrocławia. Znajdowało się ono w istniejącej do dziś Wieży Wodnej. Był to zespół czerpaków przymocowanych do łańcucha, poruszanych prądem wody płynącej w kanale, który podawał wodę na szczyt wieży do rury, z której płynęła ona do zbiornika położonego na wzgórzu miejskim i rozchodziła się do odbiorców oraz zasilała studnię wewnątrz murów Wzgórza Katedralnego. Wieżę wodną wybudowano naprędce i niezbyt starannie, na istniejącej już budowli, prawdopodobnie dawnego młyna. Wystarczy popatrzeć na mury, ich widok powie, która część jest nadbudową.

Wodotryski przed katedrą

Wysoka na 25 metrów wieża była potrzebna, gdyż zgodnie z zamówieniem złożonym przez kanoników Kapituły Warmińskiej, do których należało miasto, woda miała dochodzić do kanonii położonych wokół katedry. Wypływała w wodotryskach usytuowanych w ogrodach kanoników. Zarówno domy kanoników, jak i wzgórze leżały bowiem kilka metrów poniżej zbiornika, zwanego niepoprawnie studnią Kopernika. Powtarzany przez stulecia mit przypisuje całe to urządzenie Kopernikowi, a przecież powstało ono 28 lat po jego śmierci. W jakim stopniu z tej zdobyczy techniki korzystali mieszkańcy miasta – historia w zasadzie milczy. Prawdopodobnie woda dostarczana była do kilku miejsc w mieście. Cały system, często naprawiany, działał kilka stuleci, ale w końcu XVIII wieku był już nieczynny. Kolejnego nowoczesnego wodociągu miasto doczekało się w roku 1911, a za wieżę ciśnień służyła do 1945 roku Wieża Radziejowskiego.
Marian Jurak, ab
PS. Most nad kanałem, o którym piszemy, został gruntownie zmodernizowany. Fotoreportaż z jego otwarcia po przebudowie znajdziesz tutaj.