Gietrzwałd: Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Historia miejscowego kościoła jest o wiele dłuższa, chociaż nie znamy daty powstania pierwszego kościoła w Gietrzwałdzie. W kronikach znajdujemy informację, że w latach 1404-1409 proboszczem gietrzwałdzkim był ks. Jan Sterchen. Wnioskujemy zatem, że już wtedy istniała w Gietrzwałdzie świątynia. Pierwszy kościół, o którym przetrwały informacje, był konsekrowany 31 marca 1500 przez biskupa sufragana Jana Wilde. Była to murowana, jednonawowa budowla gotycka, zbudowana na podmurówce z kamieni polnych, mająca płaski, drewniany strop i wieżę od strony zachodniej, w górnej części drewnianą. Kościół otrzymał wezwanie Narodzenia Najświętszej Marii Panny a później – św. Jana Ewangelisty i św. apostołów Piotra i Pawła. 20 września 1580 biskup Marcin Kromer konsekrował ołtarz główny. Pod koniec XVI w. kościół był remontowany i przebudowany w stylu renesansowym – okna ostrołukowe zastąpiono wówczas prostokątnymi.

Matka Boska na drzewie

W okresie od 27 czerwca do 16 września 1877 roku 13-letniej Justynie Szafryńskiej i o rok młodszej Barbarze Samulowskiej ukazała się na okazałym przykościelnym klonie Matka Boska, która przemówiła do nich po polsku. W związku z tymi objawieniami, które po stu latach Kościół uznał za autentyczne, pojawiła się konieczność rozbudowy kościoła. Tak się złożyło, że na krótko przed tymi wydarzeniami podjęto rozbudowę świątyni w latach 1863-1869, kiedy proboszczem był ks. Józef Jordan.

Jak pomieścić pielgrzymów?

W latach 1878-1884, gdy proboszczem był ks. Augustyn Weichsel, kontynuowano rozbudowę, co było konieczne z uwagi na lawinowo rosnący ruch pielgrzymkowy. Po tej drugiej przebudowie kościół uzyskał dzisiejszy kształt. Powiększono wówczas trzykrotnie prezbiterium i dobudowano transept z emporami, przez co kościół zyskał formę krzyża łacińskiego zamiast dawnego planu prostokąta. Dwuspadowy dach przykryto dachówką ceramiczną. Wzniesiono również nową, murowaną, trzykondygnacyjną wieżę na planie kwadratu, nakrytą wysokim, ostrosłupowym hełmem. Na wieży znajduje się zegar z 1885 roku oraz trzy dzwony. Po północnej i południowej stronie przylegają do bryły kościoła dwukondygnacyjne kaplice zakończone półkolistymi absydami, przykrytymi połówkowym dachem stożkowym. Po 1884 przy kościele wybudowano również organistówkę.
Od 1945 opiekę nad sanktuarium sprawują Księża Kanonicy Regularni Laterańscy.

Do godności bazyliki

2 lutego 1970 r. papież Paweł VI nadał kościołowi Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Gietrzwałdzie tytuł i godność Bazyliki Mniejszej.
Bazylika Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Gietrzwałdzie należy obecnie do dekanatu Olsztyn III – Gutkowo w archidiecezji warmińskiej.

Obraz Matki Boskiej Gietrzwałdzkiej

Kult Matki Boskiej narodził się w Gietrzwałdzie bardzo wcześnie i był związany z obrazem Matki Boskiej Gietrzwałdzkiej znajdującym się w ołtarzu głównym kościoła od co najmniej 1505, kiedy to został wymieniony w inwentarzu parafii. Obraz przedstawia Matkę Bożą w półpostaci, okrytą ciemnoniebieskim płaszczem, trzymającą lewą ręką Dzieciątko Jezus w czerwonej sukience, które prawą rączką błogosławi, a lewą wspiera się na książce. Przy górnej krawędzi obrazu znajduje się trzymana przez dwóch aniołów wstęga z dwoma pierwszymi wersami antyfony: Ave regina coelorum/ave domina angelorum.
Obraz jest tablicowy, malowany na podkładzie kredowym z roślinnym ornamentem w tle. Pierwszą informację o obrazie i kulcie sporządził biskup Marcin Kromer w 1583. Z kolejnych akt wizytacji wynikało, że kult do połowy XIX w. miał charakter lokalny.
W 1717 obraz został ozdobiony srebrnymi koronami. Sukienkę Madonny wykonał Michał Bartolomowicz z Olsztyna, a sukienkę Dzieciątka Jezus – złotnik olsztyński Jan Geese.
Obraz jest umieszczony w neogotyckim ołtarzu głównym z początku XX w., wcześniejszy ołtarz został zniszczony w 1731. W latach 1964-1965 obraz był konserwowany.
Co roku we wrześniu, w kolejne rocznice objawień, odbywają się w Gietrzwałdzie wielkie odpusty z udziałem tysięcy pielgrzymów z całego kraju.