Dom nad Kanałem Elbląskim w Czulpie: tu mieszkał budowniczy Kanału

O Georgu Jacobie Steenke pisaliśmy już niejednokrotnie jako o twórcy Kanału Elbląskiego, jednego z największych cudów XIX-wiecznej hydrotechniki światowej.
Steenke podczas budowy Kanału mieszkał w domu w Czulpie, dopiero w 1875 roku, po przejściu na emeryturę, zamieszkał z powodów zdrowotnych w Elblągu.
Krótko po II wojnie światowej dom Steenkego spalili żołnierze Armii Czerwonej. W wyniku zniszczeń wojennych nie udało się - jak dotąd - odnaleźć jakiegokolwiek wizerunku Steenkiego. Jak wyglądała siedziba twórcy genialnych pochylni można sobie wyobrazić na podstawie mniej lub bardziej szczegółowych opisów jego willi w licznych opracowaniach i przewodnikach, lecz czy imaginacja może w pełni zastąpić fotografię bądź dokładną rycinę? Na szczęście zachowały się dawne pocztówki, które wydobyte ze starych szuflad pojawiają się na aukcjach i stronach internetowych. Ale po kolei.

Młyn wodny i folwark

Dawna osada młyńska Czulpa (niem. Zölp) została założona w 1345 roku. Kilkaset lat później (1782 r.) we wsi były dwa domy. Na początku XIX wieku folwarki: Czulpa, Sople, Zajezierze, Górka i Fiugajki należały do majątku rycerskiego w Małdytach. Około połowy XIX w. właściciele Małdyt odstąpili skarbowi państwa 30 mórg w Czulpie, położonej nad malowniczym jeziorem, otoczonym pięknymi bukowymi lasami, gdzie utworzono siedzibę i zakład Inspekcji Budowy Kanału (Kanal-Bau-Inspektion) i później Budownictwa Wodnego (Wasserbau-Inspektion), którą ostatecznie przeniesiono w 1905 r. do Ostródy. Dlatego właśnie radca budowlany i zarazem szef inspekcji Steenke osiedlił się w Czulpie. Jego mieszkanie i biuro najprawdopodobniej mieściło się w okazałym budynku mieszkalno-administracyjnym z cechami stylu klasycystycznego, przypominającym wiejski dworek lub podmiejską willę. Steenke miał dużo obowiązków, wszak kończył budowę kanału, lecz mimo to znalazł czas, aby upiększyć swoją siedzibę pięknym ogrodem.
Około 1855 roku chłopi żyjący w dobrach małdyckich zaczęli wykupywać folwarczne grunty. W tym czasie Steenke prawdopodobnie też stał się ziemianinem. W sierpniu 1854 roku szukał bowiem poprzez ogłoszenie w „Mohrunger Anzeiger” żonatego i znającego się na rolnictwie stangreta, którego żona mogłaby pracować w polu i ogrodzie. Dowodzi tego również księga adresowa rejencji królewieckiej z 1857 r., w której odnotowano: „Czulpa, szlachecki folwark majątku Małdyty, 52 mieszkańców. Właściciel: radca budowlany i dziedzic Steenke.”

Gościnna willa

Gospodarz Czulpy był towarzyskim człowiekiem, otwartym na ludzi i bardzo gościnnym. Jego najznamienitszym gościem był król pruski Fryderyk Wilhelm IV, który odwiedził Czulpę latem 1851 roku, kiedy to podążał z Berlina do Królewca na uroczystość odsłonięcia pomnika Fryderyka Wilhelma III. Na pamiątkę tej wizyty Steenke w 1866 r. wystawił przed swoim domem pomnik zmarłego pięć lat wcześniej króla. Było to popiersie z cementu portlandzkiego, wyprodukowanego w Powodowie (gm. Rychliki) i misternie odlane w elbląskiej fabryce wyrobów cementowych Petera Jantzena. Ponadto ufundowano tablicę z sentencją: „Bez miłości nie ma odwagi, bez sprawiedliwości nie ma godności, bez godności nie ma zwycięstwa”, którą niegdyś król wpisał do albumu hrabiemu Radetzkiemu.

Godzi się podkreślić, że willa w Czulpie jako pierwsza została pokryta dachówkami cementowymi z fabryki Petera Jantzena i musiały być one dobrej jakości, skoro Steenke prezentował je w czasopiśmie „Deutsche Bauzeitung”.
Bernhard Ohlert, prof. szkoły średniej z Elbląga, po wizycie u Steenkego tak pisał w 1862 r. o jego willi:

Gazeta „Elbinger Volksblatt” z 11 września 1869 r. tak zachęcała do odwiedzin Małdyt i Czulpy:

W 1945 roku w Czulpie zainstalowali się czerwonoarmiści – wiadomo z jakim skutkiem.

Pocztówki i fotografie

Na stronie www.bildarchiv-ostpreussen.de znajdują się dwie pocztówki (z przełomu XIX i XX w.) przedstawiające najważniejsze obiekty w Czulpie: budynek Bauinspektion, karczmę i Kanał Oberlandzki.
„Bauinspektion” to moim zdaniem dawny dom Steenkego. Na szczególną uwagę zasługuje kartka fotograficzna, aczkolwiek kolorowa litografia dobrze oddaje klimat miejsca.
Wymienione wcześniej pismo „Elbinger Volksblatt” informowało również o pięciu fotografiach Czulpy, jakie wykonało atelier pana Dietza (prawdopodobnie był to Leopold Dietz z Elbląga – RK). Dwie z nich pokazują dom szefa inspekcji od strony południowo- zachodniej i południowej. Jedna przedstawia Steenkego przy popiersiu królewskim, dwie kolejne – widok na jezioro Ruda Woda z ogrodem na pierwszym planie. Może któraś z nich zachowała się? Poszukiwacze i odkrywcy na start!
Ryszard Kowalski