Szymbark i Kamionka, czyli królewska droga nad Jeziorakiem

Trakt ten przechodził między innymi przez dzisiejsze Siemiany i Solniki. Tu krzyżowały się ważne trakty komunikacyjne, łączące w okresie zakonu krzyżackiego Iławę z Szymbarkiem, Dzierzgoniem i Kisielicami.
Pośród lasów ciągnących się od Iławy do Szymbarku znajdziemy jezioro o tajemniczej nazwie Silm (zwane też Kamionka), jego wody oblewają porośnięte lasem wysokie i strome brzegi półwyspu Kesselberg, na którym przed wiekami był wczesnośredniowieczny pruski gród o nazwie Poganka. Gród stał na majdanie w kształcie owalu o długości 90 m i był chroniony wałem ziemnym o szerokości od 15 do 25 m i wysokości dochodzącej do 25 m. Dostępu do grodu bronił też gęsty las i zdradliwe bagna.

Bitwa pod Kamionką?

Na zachód od Jeziora Silm, w odległości nie większej jak 1 km leży równie piękne i tajemnicze Jezioro Szymbarskie, pomiędzy tymi dwoma jeziorami znajdziemy starożytną wieś Kamionka, która w czasach pruskich nosiła nazwę Protest.
Podczas badań archeologicznych prowadzonych na początku XX wieku znaleziono w okolicach Kamionki monetę arabską, pochodzącą z IX wieku. Na polach koło Kamionki podczas wojny trzynastoletniej rozegrała się podobno bitwa, w której iławianie przy pomocy załogi krzyżackiej stacjonującej na zamku w Szymbarku, rozgromili dowodzony przez Tristrama z Workacza oddział najemników czeskich, pozostających na żołdzie króla Polski, okupujących Iławę i łupiących bez litości całą okolicę.

Via Regia do Szymbarka

W epoce przedkrzyżackiej, grody zbudowane przez Prusów na linii Szymbark, Kamionka, Kesselberg, Wielka Żuława, ujście Iławki, zat. Adlerwinkiel na Jeziorze Dół, wysepka na Jeziorze Radomno i w Sampławie mogły tworzyć jednolity system obronny plemion pruskich stale wojujących z sąsiednim Mazowszem i Polską. Najkrótsza droga z Iławy do ruin średniowiecznej warowni w Szymbarku zbudowanej w XIV wieku przez Jana ze Skarlina, prepozyta kapituły Pomezanii, wiedzie przez las zaczynający się zaraz za miastem na rozwidleniu szos do Kisielic i Susza. Las otacza wielkiej urody leśne jezioro o staropruskiej nazwie Silm, sięgające swym zachodnim brzegiem opłotków starej pruskiej wsi Kamionka noszącej dawniej nazwę Protest oraz Steindorf. Droga zanotowana w dziejach jako Via Regia biegnie przez wieś i dalej wzdłuż brzegów Jeziora Szymbarskiego, aż do Szymbarku. Tu na północno – zachodnim krańcu jeziora znajdziemy majestatyczne ruiny XIV wiecznej warowni kapituły biskupa Pomezanii. Zamek w Szymbarku był największą po Malborku warownią krzyżacką i jest do dzisiaj największą tego typu budową w regionie Warmii i Mazur.

Szymbark jakiego dziś już nie ma

Autor (pierwszy z lewej) w ruinach zamku w Szymbarku
Fot. Archiwum Wiesława Niesiobędzkiego

Warownia zbudowana została poprzez obudowanie murami naturalnego wzgórza, na którym w czasach przedkrzyżackich stał drewniany i otoczony palisadą oraz rowem z wodą – gród wodza plemienia pruskiego. Wieże środkowe ściany północnej nigdy nie zostały wykończone i miały jedynie fundamenty oraz kilkumetrowej wysokości cokoły.
Okrągła wieża północno-zachodnia pełniła od początku funkcje gdaniska (wychodka). W przyziemiu wieży zwanej wieżą zegarową była kaplica i loch sprawujący funkcję zamkowego więzienia.
W skrzydle zachodnim zamku znajdował się późnośredniowieczny refektarz. Dostępu do zamku od strony wschodniej broniła fosa i grobla połączona z mostem zwodzonym oraz trójłukowe przedbramie zdobione herbem Finckensteinów, nad łukiem środkowym widniał nieistniejący dzisiaj napis o dacie budowy i budowniczym zamku.
Do zamku wchodziło się poprzez ciężką i nabijaną grubymi żelaznymi gwoździami bramę wykonaną z dębowych bali. Za bramą wewnątrz murów był dziedziniec zamkowy, z którego wchodziło się na parter i stamtąd do mieszczących się na trzecim piętrze sal i komnat.

Twierdza nie do zdobycia

Sale i komnaty mieszkalne miały okna umieszczone na wysokości 15 m. ponad fundamentami. Każdy obcy przybysz na długo przedtem zanim zbliżył się do zamku był obserwowany nie tylko z okien, ale też z otworów strzelniczych umieszczonych w wieżach narożnych. Wieże te były tak przemyślnie zbudowane, że umożliwiały obserwację na wszystkie strony. Dołem miały kształt kwadratu a wyżej kilka metrów nad fundamentami przybierały kształt sześcio- i ośmiokątów. Taka konstrukcja warowni sprawiała, że w czasie, gdy most zwodzony był podniesiony zamek był nie do zdobycia. Zamek był otoczony parkiem, aleje parku ciągnęły się wzdłuż rzeki Osy i jeziora Szymbarskiego.

W gąszczu dat

Do budowy warowni w typowo gotyckim stylu miał przystąpić w 1386 roku prepozyt Henryk ze Skarlina, o czym informował istniejący jeszcze do początku lat 60. XX wieku majuskułowy napis w języku łacińskim, złożony z ceramicznych płytek, umieszczony w portalu wieży bramnej zamku: „HEC PORTA CONSTRUCTA EST ANNO DOMINI MCCCLXXXVI TEMPORE FRATRIS HENRICI DE SCARLIN PREPOSITII.” Datę rozpoczęcia budowy zamku inaczej wyznacza J. Kaufmann w swej „Historii Powiatu Susz” (Kwidzyń 1927), powołując się na: Landtafel, Henebergera s. 428 i Toepena, Historische Geographie, s. 179 oraz Baczko, Handbuch der Geschichte und Erdbeschreibung Preusens, str. 428. Autor ten uważa, iż zamek mógł być zbudowany już w 1301 lub w 1311 roku. Zachowana do 1945 roku całość budowli powstawała na przestrzeni wieków od XIV do XVIII. Najpierw w wieku XIV zbudowana została forteca zajmująca południowo-zachodnie skrzydło zamku, potem w wieku XV rozbudowano zachodnią linię murów. Po zmianie właściciela, gdy po 1525 roku zamek stał się własnością biskupa Pomezanii Teofila von Polentz, rozbudowane zostało skrzydło wschodnie. Kolejni właściciele zamku, Finck von Finckensteinowie, należący do najznakomitszej pruskiej arystokracji, rozbudowywali dziedziniec oraz wnętrza zamku tak, by surową gotycką fortecę dostosować do potrzeb magnackiej rezydencji.

Aleja Napoleona

Obok zamku istniała wioska, w niej była karczma i młyn oraz kuźnia, w której mieścił się także warsztat dworskiego stelmacha.
Dokument z roku 1378 podaje, że w czasie wojny trzynastoletniej wieś i zamek uległy zniszczeniu a istniejącą we wsi karczmę spalono. Kolejny dokument datowany na rok 1477 informuje, że najstarsze połączenie drogowe wybudowane zostało tutaj w 1378 roku i wiodło z Gardzienia przez Starzykowo i Chełmżycę do Szymbarka. Odcinek tej drogi z Szymbarka do szosy suskiej obsadzony dwieście lat temu sosnami nosi nazwę Alei Napoleona, ponieważ jak niesie wieść, w swoim czasie lubił przechadzać się tą drogą cesarz Francuzów Napoleon.

1945 - zostały ruiny i cmentarz

Po 1525 roku zamek i dobra szymbarskie, w skład których wchodziły folwarki: Gardzień, Szczepkowo, Segnowy, Kamionka oraz Ząbrowo, stanowiły własność dotychczasowego biskupa Pomezanii Teofila von Polenz. Od rodziny Polenzów Szymbark przeszedł w ręce rodziny Eulenburgów, zaś w roku 1709 zamek w Szymbarku wraz z całością dóbr o powierzchni 6.900 Ha, w tym 3.900 ha lasów i 1.100 ha jezior kupili Finck von Finckensteinowie. W roku 1785 wieś Szymbark leżąca u podnóża zamku, z młynem i karczmą liczyła 39 dymów chłopskich. W roku 1817 w Szymbarku mieszkało 265 osób, w roku 1939 liczba mieszkańców wioski wzrosła do 305 osób. W roku 1945 wieś została spustoszona zaś sam zamek został spalony i splądrowany przez wojska radzieckie.
Niedaleko Szymbarku na wzgórzu obok drogi do Ząbrowa znajduje się porośnięty lasem, zaniedbany cmentarz rodowy szymbarskiej linii von Finckensteinów. Spoczywa na nim czterech w linii prostej Konradów Finck von Finckenstein oraz Getruda i Agnes matka i córka Finckensteinów.
Wiesław Niesiobędzki
Tekst pochodzi z niewydanej jeszcze książki “Pomezania, dzieje, zabytki, pejzaż i kultura miast i wsi powiatu iławskiego”.

Nota o autorze:
Wiesław Niesiobędzki urodził się w roku 1946 w Goryniu pod Iławą, od 1949 r. mieszka w Iławie. Poeta, prozaik (publikował także pod pseudonimem Jerzy Krzywosąd), historyk i regionalista, bibliotekarz, archiwista. W 1970 ukończył studia historyczne o specjalizacji archiwistyka na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, zaś w 1983 r. - Podyplomowe Studium Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej na Uniwersytecie im. Adam Mickiewicza w Poznaniu. Dziewięć lat później ukończył Podyplomowe Studium Menadżerów Kultury na wydziale handlu zagranicznego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.
Karierę zawodową zaczynał jako kierownik archiwum w Zakładach Przemysłu Dziewiarskiego „Urania” w Głubczycach. W latach 1972-1975 pracował jako nauczyciel historii w Szkole Podstawowej nr 2 w Iławie, a także bibliotekarz. Od 1975 r. przez 20 lat pełnił funkcję dyrektora Miejskiej Biblioteki Publicznej w Iławie. Był pomysłodawcą i inicjatorem nadania tej bibliotece imienia poety Edwarda Stachury, z którym się przyjaźnił.
Założył Oddział Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego „Pojezierze” w Iławie, współorganizował Iławskie Wiosny Twórczości oraz Iławskie Dni Muzyki i Poezji. Członek ZLP od 1988 r. W latach 1995-1997 pracował jako bibliotekarz w bibliotece szpitalnej, a następnie jako starszy dokumentalista w Iławskim Centrum Kultury i Sportu. Obecnie na emeryturze.

Na mapie oznaczyliśmy ruiny zamku w Szymbarku.