Żubr jest jedynym gatunkiem ze swojego rodzaju zasiedlającym Europę w okresie Holocenu, czyli ponad 11 tys. lat temu. Jest największym lądowym ssakiem Europy. Według większości badaczy jego bezpośrednim poprzednikiem był niewielki leśny gatunek B. schoetensacki, możliwe jednak, że gatunek powstał na skutek karłowacenia zasiedlającego zimne stepy żubra pierwotnego B. priscus.
Głowa żubra jest stosunkowo duża i ciężka o szerokim i wypukłym czole, oczy małe, krótkie rogi skierowane do góry i zagięte do środka. Szyja żubra jest gruba, krótka z wyraźnym podgardlem. Przód tułowia wygląda na bardzo potężny na skutek silnie rozwiniętego kłębu i porastającej go kasztanowo-brunatnej sierści, która w zimie jest ciemniejsza niż latem. Sierść w dolnej części głowy, przodu i szyi jest długa, na głowie, karku i kłębie występuje grzywa złożona z włosów ościstych.

Obserwuje się dymorfizm płciowy wyrażony rozmiarami ciała. Samce są znacznie więsze od samic, ich masa ciała to średnio 700 kg, minimalnie 440, maksymalnie 920, wysokość w kłębie średnio 172 cm, maksymalnie 188;
Samice mają masa ciała średnio 420-460 kg, minimalnie 320, maksymalnie 640, wysokość w kłębie średnio 152 cm.
Ponadto cechą charakterystyczną byków jest znaczna dysproporcja między przednią a tylną częścią ciała. Przód mają szeroki, masywny, z wyraźnym garbem, porośnięty długą, kudłatą grzywą, tył zaś stosunkowo mały i pokryty krótką sierścią.

W 2012 roku światowe zasoby gatunku wynosiły około 4663 osobników, 1552 z nich przebywa w hodowlach zamkniętych, a 3111 żyje w wolnych i w półwolnych stadach. W stanie dzikim obecnie występuje w Polsce, Litwie, Ukrainie, Rosji i Białorusi. Według danych z 2012 roku w Polsce żyło 1299 żubrów, z czego większość z nich w stadach wolnościowych. Prawie połowa polskiej wolnej populacji skupiona jest w Puszczy Białowieskiej, ponadto dzikie żubry w Polsce spotkać można w Bieszczadach, Puszczy Knyszyńskiej, Puszczy Boreckiej oraz w rejonie Mirosławca i Drawska Pomorskiego w województwie zachodniopomorskim.

Żubr chroniony jest prawem międzynarodowym, zgodnie z zapisami Konwencji berneńskiej, na terenie całej Europy. W Dyrektywie Środowiskowej (92/43/EWG) jest wymieniony jako gatunek priorytetowy, co oznacza, iż na krajach Unii Europejskiej ciąży obowiązek działania na rzecz jego ochrony.
W Polsce ochrona żubra rozpoczęła się już za panowania Zygmunta Starego. W 1529 roku w Statutach Litewskich (stanowiących prawo obowiązujące na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego) przewidywano bardzo surowe kary dla kłusowników.
Obecnie żubr chroniony jest na mocy Ustawy z 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 880) o ochronie przyrody oraz Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. (Dz.U. 2011 nr 237 poz. 1419) w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.