Obie płci ubarwione jednakowo. Smukła, niepozorna, delikatna sylwetka. Ogólnie upierzenie zielonkawoszare z oliwkowym odcieniem, na spodzie ciała jasnobeżowe. Na skrzydłach i ogonie pióra są ciemniejsze. Oczy ciemne, nad nimi żółtawa, słabo zaznaczona, brew. Ma cienki dziób. Nogi brązowoczarne. Bardzo podobny do piecuszka, który jest jednak ubarwiony dużo intensywniej, np. brew nad okiem, i ma długie brązowopomarańczowe (gliniastej barwy) nogi; oraz do świstunki leśnej, która jednak jest większa i ma proporcjonalnie dłuższe skrzydła i krótszy ogon.
Pierwiosnek jest bardzo ruchliwy i trudny w obserwacji, uwija się zwykle w gęstwinach krzaków lub w koronach drzew. Charakterystycznie potrząsa ogonem i skrzydłami, również w trakcie śpiewania. Największą trudność obserwatorom sprawia odróżnienie pierwiosnka od piecuszka - mają prawie to samo ubarwienie, zachowanie i wymiary. Dopiero z bliska u pierwiosnka widać ciemne, zwykle brązowoczarne nogi. Piecuszek ma je jasne, barwy gliniastej. Nie można zapominać o bardzo charakterystycznej melodii pierwiosnka - cilp-calp. Jest mniejszy od wróbla i ma delikatniejszą sylwetkę niż sikora.
Wymiary:
długość ciała 12 cm, rozpiętość skrzydeł 18 cm, masa ciała ok. 8,5 g.

To ptak wędrujący na krótkie odległości. Zamieszkuje nieomal całą Europę, Syberię, Azję Mniejszą oraz Wyspy Kanaryjskie i góry Atlas w północnej Afryce. W Europie jest jednym z najliczniejszych leśnych ptaków. Zimuje w pasie od północno-wschodniej Afryki po Dekan, lokalnie też w innych częściach Afryki. W zachodniej i środkowej Europie pojedyncze osobniki mogą zostawać na zimę. Przyloty od marca do kwietnia i odloty od sierpnia do października. Wyróżnia się 8 podgatunków.
W Polsce liczny ptak lęgowy, spotkać go można w całym kraju, także w górach do wysokości 1400 m n.p.m. Szczególnie liczna populacja występuje na Mazurach.
Pierwiosnki zaczynają swe odloty w połowie sierpnia, a kończą je pod koniec października. Obserwowano jednak osobniki opuszczające Polskę jeszcze w listopadzie. Odnotowano też parę osobników przebywających w kraju w trakcie zimowych miesięcy.

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.