Szkoła została zbudowana w latach 1897-1898 kosztem 41.000 marek. Przeniesiono do niej wtedy dwie szkoły elementarne: katolicką i ewangelicką. Szkoła została oddana do użytku pod nazwą "Volksschule zu Neumark". W 1904 roku uczyło się w niej 320 dzieci.

Szkoła polska - wielki tłok

W marcu 1919 roku w szkole rozpoczęto naukę pisania i czytania w języku polskim dla młodzieży pozaszkolnej. W listopadzie 1928 roku oddana została do użytku sala gimnastyczna, po czym dobudowano nowy gmach szkolny, którego uroczyste poświęcenie odbyło się 3 października 1937 roku. W roku szkolnym 1925/1926 do Szkoły Powszechnej w Nowym Mieście Lubawskim uczęszczało 321 uczniów, których w 10 klasach uczyło 11 nauczycieli. W roku szkolnym 1934/1935 do szkoły chodziło 765 uczniów; z powodu tak dużej liczby uczniów lekcje kończyły się późnym popołudniem lub wieczorem.

Matka Boska na sztandarze

3 maja 1931 roku miała miejsce uroczystość poświęcenia sztandaru szkoły. Z jednej strony sztandaru znajdował się orzeł na czerwonym tle oraz napis: "Siedmioklasowa Szkoła w Nowym Mieście", z drugiej strony umieszczony był wizerunek Matki Boskiej Łąkowskiej.
We wrześniu 1939 roku hitlerowcy zamknęli polską szkołę i założyli na jej miejsce niemiecką - Volksschule. W miesiąc później zamordowali nauczycielkę Genowefę Kulikowską.

Powojenne dzieje

Naukę wznowiono 13 lutego 1945 roku w budynku gimnazjum nowomiejskiego (521 uczniów, 10 oddziałów), a od 28 marca już we własnym gmachu. W roku szkolnym 1964/1965 w Nowym Mieście Lubawskim oddana została do użytku Szkoła Podstawowa nr 2, do której przeszła połowa uczniów.
Kolejne przebudowy miały miejsce w latach 1989-1994. Szkoła ta na przestrzeni czasu swego istnienia nosiła różne nazwy: od 1898 roku Volksschule zu Neumark Westpreussen, od 1920 roku Publiczna Szkoła Powszechna, od 1939 roku znowu Volksschule zu Neumark Westpreussen, od 1945 roku Publiczna Szkoła Powszechna, od 1948 roku Szkoła Ogólnokształcąca stopnia podstawowego, od 1964 roku Szkoła Podstawowa nr 1, a od 1999 roku Zespół Gimnazjum i Szkoły Podstawowej. Obecnie w budynku szkolnym mieści się Gimnazjum, które od czerwca 2013 roku nosi imię Filomatów Nowomiejskich.

W latach 1897 - 1939 w budynku szkoły uczyło 40 nauczycieli, w latach 1945 - 1997 kształciło się tu 3984 uczniów. W roku 1998 dla upamiętnienia jubileuszu 100-lecia szkoły przed budynkiem głównym został wkopany głaz z napisem "By czas nie zaćmił i niepamięć". Autorem cytatu jest Gall Anonim.
20 czerwca 2013 roku na mocy Uchwały Rady Miejskiej nastąpiło nadanie placówce imienia Gimnazjum im. Filomatów Nowomiejskich w Nowym Mieście Lubawskim.